Tijdens een recente open les begon ik met een simpele vraag aan de deelnemers: “Heb je het gevoel dat alles in de wereld  in een soort versnelling is gekomen?” De reacties waren verrassend eensgezind: ja, velen ervaren dat tijd steeds  sneller lijkt te gaan. Voor je het weet is de week alweer voorbij, alsof dagen door je vingers glippen zonder grip.  

​​Er zijn uiteraard veel verklaringen mogelijk voor dit fenomeen*. Een belangrijke ligt in de enorme hoeveelheid informatie die  we vandaag de dag verwerken. Waar nieuws vroeger vooral via de krant, radio of televisie tot ons kwam, is informatie nu  beschikbaar via talloze digitale kanalen. Iedereen die iets te zeggen heeft – of denkt te moeten zeggen – kan het direct  delen. Het resultaat is een constante, razendsnelle doorstroom van beelden, berichten, updates en nieuws uit alle hoeken  van de wereld. Iets wat in een verre tijdzone gebeurt, is binnen enkele seconden wereldwijd bekend. De vraag die hierbij  rijst is: hoe kan een mens met zoveel informatie omgaan? Is er een grens aan wat wij kunnen ontvangen en verwerken? 

​Maar buiten het wonderbaarlijke en legendarische aspect, biedt Kefitsat Haderech ook een metafoor voor iets diepers: een  verandering in bewustzijn. In de Kabbala wordt namelijk gesteld dat wie de hogere, spirituele werelden wil waarnemen –  werelden die niet onderworpen zijn aan fysieke wetten van tijd en ruimte – een andere waarnemingsmethode moet  ontwikkelen. In plaats van tijd te zien als lineaire opeenvolging van seconden, minuten en uren, stelt de Kabbala een  bewustzijn voor dat gericht is op oorzaak en gevolg – ofwel: op processen. 
Als tijdsperceptie plaatsmaakt voor procesperceptie, kunnen we zeggen dat tijdseenheden veranderen in stappen of  schakels van ontwikkeling. Niet: “hoeveel tijd kost iets?”, maar: “welke fase bevindt zich tussen oorzaak en gevolg?” 
Wanneer ik terugdenk aan mijn eigen ervaring voor een les – de manier waarop één minuut zich uitrekt in intensiteit en  activiteit – kan ik me afvragen: was dat een vorm van Kefitsat Haderech? Niet in fysieke zin, maar in het besef dat mijn  bewustzijn van tijd tijdelijk werd vervangen door bewustzijn van proces. Is het mogelijk dat wat mensen tegenwoordig  ervaren als versnelling, in feite een verschuiving is van tijdsperceptie naar procesbesef? 
Misschien, in plaats van dat we 'teveel informatie' verwerken, ontwikkelen we manieren om met die overvloed om te gaan.  Door van lineaire tijd over te stappen naar cyclisch of oorzakelijk denken. Door te leven in processen in plaats van in  kloktijd. Dit zou niet alleen een verklaring zijn voor het gevoel van versnelling, maar ook een opening naar een nieuw soort  bewustzijn. Een die – zoals Kefitsat Haderech suggereert – ruimte en tijd niet afschaft, maar overstijgt.  

J.

​In plaats van losse objecten blijkt het universum zich te gedragen als één  samenhangend geheel, een ontdekking die  oude mystieke inzichten lijkt te ondersteunen. Het "kosmische web" van sterrenstelsels dat recente astrofysische  onderzoeken onthullen, bevestigt eveneens dit beeld van een onderling verbonden, gestructureerde werkelijkheid.  
​Hoewel bewustzijn in de wetenschap traditioneel wordt beschouwd als een product van hersenactiviteit, stellen enkele  invloedrijke denkers zoals David Bohm en Thomas Nagel al langere tijd dat bewustzijn fundamenteler zou kunnen zijn –  een intrinsiek onderdeel van de structuur van het universum zelf. Hoewel deze visie niet algemeen geaccepteerd is, krijgt  ze wel steeds meer aandacht in filosofische en wetenschappelijke discussies. 

Het lijkt erop dat moderne wetenschap en oude wijsheid langzaam naar elkaar toe bewegen.
Licht is niet alleen elektromagnetische straling of een handig hulpmiddel om te zien in het donker; het vormt de kern van  een realiteit waarin alles met elkaar verbonden is binnen één bewust veld.
Misschien naderen we hiermee een punt waarop eeuwenoude inzichten en hedendaagse wetenschap elkaar versterken 
en gezamenlijk een dieper begrip van de aard van ons bestaan onthullen.
​
J.

Misschien vraag je je af wat kabbalastudie precies inhoudt en waarom het zoveel mensen aantrekt.
Als je iemand bent die voortdurend vragen stelt over het leven, jouw plek in de wereld, en waarom dingen zijn zoals ze  zijn,  voel je misschien een natuurlijke nieuwsgierigheid naar de Kabbala.  

Dit wordt mooi geïllustreerd door een parabel van de kabbalist R’ Yehuda Ashlag.
Ashlag schrijft: “Ik zal dit uitleggen door middel van een voorbeeld van iemand die in een rivier verdrinkt. Hij gaat op en  neer zoals verdrinkenden doen; soms komen alleen de haren van zijn hoofd boven water, en dan bedenken ze manieren  om hem te grijpen en te redden via zijn hoofd. Soms verschijnt ook zijn lichaam, en dan bedenken ze manieren om hem te  redden vanaf zijn hart." 

Of je nu vooral denkt en analyseert, of juist voelt en intuïtief leeft, de Kabbala nodigt je uit om beide aspecten van jezelf te  verkennen. Het doel is om een dieper begrip van jezelf en de wereld om je heen te bereiken, en zo kennis te maken met de Bron van de schepping. Kabbalastudie helpt je antwoorden te vinden op vragen die je misschien al lange tijd  bezighouden, en moedigt je aan om nieuwe, diepere vragen te stellen. Deze studie daagt je uit om de juiste vragen te stellen, die je  verder kunnen brengen op je spirituele pad. 


​J.

Tijdens een recente presentatie over Jezus vanuit een Joodse perceptie, deed ik enkele inzichten op die de Kabbalistische visie op spiritualiteit op een fascinerende manier verhelderen. De Kabbalistische filosofie biedt een uniek kader voor deze overwegingen, met name als het gaat om het onderscheiden tussen de vormen en wegen van spiritualiteit. In deze traditie wordt spiritualiteit beschouwd als een lijn, geen cirkel; het is een pad dat naar vooruitgang en dieper inzicht leidt, niet een gesloten lus die zichzelf herhaalt.

Ze kunnen structuur bieden, maar ook een hindernis vormen voor spirituele groei als ze niet flexibel en aanpasbaar blijven.

​Deze visie op spiritualiteit als een dynamisch en evoluerend pad helpt om de schijnbare verschillen tussen religies te  heroverwegen. Vaak liggen de verschillen meer in de vorm dan in de essentie. De uiterlijke manifestaties — rituelen,  symbolen, ceremonies, en dogma's — kunnen afstand creëren, terwijl de kern van wat ze zoeken universeel is: een  diepere verbinding met een Bron, bekend onder vele namen.
Dit universele verlangen doorsijpelt alle vormen van religieuze  en spirituele tradities. Net als cirkels kunnen dogma's nuttig  zijn voor structuur en continuïteit, maar ze worden  belemmerend wanneer ze te rigide en onveranderlijk worden, waardoor  ze de spirituele groei en het ontdekken van nieuwe  perspectieven hinderen. 
 
Naarmate ik deze paden verder onderzoek, realiseer ik me dat de vormen voornamelijk dienen als middelen om diepere  waarheden over te brengen. Hoe meer we de essentie begrijpen, hoe minder we afhankelijk zijn van strikte vormen.
Dit brengt me bij de vraag of deze vormen, als ze slechts dienen om ons naar de essentie te leiden, nog steeds  noodzakelijk zijn. Vormen zijn instrumenten voor menselijke perceptie, ontwikkeld vanuit onze behoeften en bedoeld om  aan die behoeften te voldoen. Ze helpen ons te begrijpen, te verbinden en te communiceren, maar ze zijn niet de essentie  zelf. De weg die elke religie biedt, is een manier om doelgericht en meetbaar vooruit te gaan.
Het is een fysieke, intellectuele,  en spirituele manifestatie van onze levenskracht. Dit pad stelt ons in staat om ons creatief  uit te drukken en te groeien, en  het moet evolueren net zoals levende organismen dat doen. Veel traditionele vormen zijn  te zwaar geworden, ze  belemmeren eerder de weg dan dat ze deze ondersteunen. 
 
Door mijn recente inzichten hoop ik anderen aan te moedigen hun eigen spirituele overtuigingen te onderzoeken.  Misschien vinden ze nieuwe manieren om hun verbinding met het hogere te verdiepen, vrij van de beperkingen van lang  gekoesterde vormen. Het afwijken van vertrouwde paden kan uitdagend zijn, maar biedt een bevrijdende stap naar een  dieper, persoonlijker begrip van spiritualiteit, waardoor we echte vrijheid in onze spirituele zoektocht kunnen ervaren. 

J.

Na te hebben gedacht dat we alle denkprocessen, verlangens en emoties hebben ervaren en zowel in praktijk als theorie  hebben onderzocht, komen uiteindelijk twee fundamentele percepties naar voren die onze waarneming van het leven  bepalen. In de terminologie  van de Kabbala worden deze aangeduid als de perceptie van de "zwarte punt" waarmee we  onze reis in deze wereld  aanvangen, en de perceptie van het "oneindige licht". 

Het waarnemen van het Licht door de lens van de "zwarte punt" perceptie leidt tot helderheid; helderheid die ons het  begrip van eenheid laat ervaren. Echter, voor we deze helderheid kunnen bereiken, dient onze perceptie verfijnd te  worden. Vergelijkbaar met hoe de maan de zon tijdens een zonsverduistering tijdelijk verduistert, maar toch in beweging  blijft waardoor het licht uiteindelijk terugkeert, zo werkt ook onze perceptie van de "zwarte punt". Wij bezitten de capaciteit  om onze waarneming van de "zwarte punt" zodanig bij te stellen dat meer Licht en helderheid ons leven verlichten. 

Hoe bereiken we dit? 
De eerste stap is erkennen dat het om jouw eigen perceptie gaat. Vervolgens is het zaak te begrijpen hoe deze perceptie is gevormd, met het inzicht dat onze ervaringen altijd vanuit de "zwarte punt" perceptie aanvangen, en dat deze perceptie  uiteindelijk bedoeld is om ons tot het besef van eenheid te brengen. Dit inzicht en deze afstemming vormen de eerste  stappen richting ware helderheid. 

​
​J.

Deze blogpost is geïnspireerd door een intrigerende vraag uit een Kabbala-studiebijeenkomst: "Blijft de individualiteit van een  spiritueel ontwaakt persoon behouden bij het bereiken van een staat van eenheid, of gaat deze op in het alomvattende  Licht?" Deze vraag raakt aan de kern van onze menselijke ervaring en spirituele zoektocht, evenals aan de relatie tussen  onze fysieke existentie en ons spirituele wezen. 

Mijn spirituele zoektocht heeft altijd gecirkeld rond de paradoxale waarheid dat binnen het "niet weten" een dieper "weten"  bestaat. Dit heeft geleid tot het inzicht dat echte kennis en goddelijke verbinding zich uitstrekken voorbij de limieten van het intellect.
 
Dit domein van "niet weten" is voor mij geen vacuüm, maar een volheid. Het is een plek waar mysterie en belofte  samenkomen; een heilige ruimte waar de ziel het onuitsprekelijke aanraakt. De Joodse mystiek heeft me een taal gegeven  voor deze ervaring, maar het gevoel was er altijd al: een intuïtieve kennis dat alles aanwezig is, wachtend in het mysterie  om ontdekt te worden. 
 
Deze ontdekking biedt troost en inspiratie, leren mij dat door "ik weet het niet" te omarmen, ik een intiemer "weten" betreed.  Dit "weten" transcendeert taal en definities en is een directe connectie met het leven en zijn oorsprong. 
 
Mijn verkenning binnen de Joodse mystiek heeft me geleerd dat de structuur van de schepping, zoals de Kabbala die  onthult, gelijkstaat aan het kennen van een huis' blauwdruk. Het biedt een kijkje op de orde achter onze realiteit, maar  vervangt niet de ervaring van 'in het huis wonen'. Het leven, vol onzekerheden en verrassingen, nodigt ons uit voorbij dit  raamwerk te gaan en te leven in "ik weet het niet". 
 
Dit "niet weten" is een rijkdom aan mogelijkheden. Het betreden van het huis met zowel structuurkennis als de hoop en het  geloof in een geweldige levenservaring. Deze houding van openheid, die ons voorbereidt op verrassing en verwondering, is  waar het ware "weten" zich ontvouwt. 

De kabbalistische kosmologie onthult een gelaagd realiteit die zowel spiritueel als materieel is, geworteld in een  onbegrensde absolute eenheid. Hierin herdefinieert een oneindig potentieel zichzelf continu, uitmondend in een  realiteit van materie, vorm, en uiteindelijk menselijk bewustzijn. Het streven is dat deze nieuwe, eindige werkelijkheid evolueert naar  een hoger, alomvattend bewustzijn. 

Volgens de  Kabbala zijn engelen functionele krachten zonder fysieke vorm, waardoor ze onzichtbaar blijven voor onze  beperkte perceptie. In tegenstelling tot engelen bestaat de mens uit een combinatie van Wil en Ziel. Het lichaam, een  materiële uiting, vertegenwoordigt de Wil. De Ziel daarentegen is Licht, gegoten in een subtiele vorm, maar niet direct  materieel,  waardoor de Ziel, net als engelen, niet direct waarneembaar is. 

Engelen faciliteren verbindingspunten, grenzen en overgangsmomenten van de ene wereld naar de andere en van de ene  Sefira naar de andere. In het kabbalistische beeld van de Levensboom zou men kunnen zeggen dat op alle plekken waar  verbinding en groei kan plaatsvinden, evenals op de punten waar processen eindigen, de krachten van engelen actief zijn.  

De kabbalistische visie op de blauwdruk van de schepping biedt inzicht in onze plaats binnen deze spirituele hiërarchie en  onze relatie met engelen en andere spirituele krachten.
Vanuit menselijk perspectief zijn er vier werelden die de overgang van eenheid naar materie markeren, met engelen die  hun oorsprong vinden in de wereld van Yetzirah. Deze wereld is een bron van intellect, communicatie, emoties en  gevoelens, en vormt het toneel voor de meeste interacties tussen mensen en spirituele wezens. 
De mens bezit echter een breder bereik dan engelen, met een ziel afkomstig uit de wereld van Briah – een niveau hoger  dan de engelen – die zich manifesteert in het potentieel voor onvoorwaardelijke liefde. 
Tegelijkertijd is de mens verankerd in de wereld van Assiya, de wereld van materie en actie. Dit unieke vermogen om zich  te uiten vanuit drie werelden –  Briah (onvoorwaardelijke liefde), Yetzirah (emoties, gevoelens, intellect en communicatie)  en Assiya (actie en materie) –  verklaart de ambivalente relatie met engelen. 
Omdat mensen meestal onbewust tussen deze drie werelden navigeren, kunnen interacties met spirituele wezens variëren  van positief tot negatief en vaak onopgemerkt blijven. 

Wat betekent dit voor onze interactie met spirituele wezens? De kern ligt in het 'opklimmen' naar een hoger spiritueel  niveau, naar ons hoogste bewustzijnsniveau binnen de wereld van Briah, om zinvolle en positieve interacties met engelen  te faciliteren. Het proberen te benaderen van engelen vanuit onze meest basale positie in de wereld van materie en actie,  waar de egoïstische wil vaak de overhand heeft, zal doorgaans leiden tot ongunstige contacten voor de mens. 

Deze benadering verrijkt onze spirituele ervaringen en verdiept ook ons begrip van de complexe en verweven relatie tussen mens en het spirituele rijk, waarbij liefde de ultieme brug vormt tussen onze wereld en die van het ongeziene. 

​J. 

Het menselijk bewustzijn bezit de inherente capaciteit om zich voortdurend te ontwikkelen en evolueren, een reis die  zowel de wil als de geest omvat. Deze evolutie vindt plaats in stappen, waarbij elk nieuw niveau van bewustzijn voortkomt  uit een nieuw gevormde Wil, open voor alle mogelijkheden en niet beperkt tot één specifieke uitkomst. ​

Een praktische benadering om je wil te vormen is door deze te uiten in de vorm van een vraag. Het zorgvuldig formuleren van de juiste vraag is hierbij essentieel. Deze aanpak erkent dat velen vaak niet helder voor ogen hebben wat hun ware  verlangens en talenten zijn, waardoor de eigenlijke vraag verborgen of onduidelijk blijft.

Zodra je inzicht hebt in wat je werkelijk wilt en wat je talenten zijn, is de volgende stap het open en nauwkeurig formuleren van je vraag. Dit proces helpt om je wil te richten op de volgende fase van je persoonlijke evolutie en groei.
Het formuleren van de juiste vraag is een kunst die Kabbalisten voortdurend gebruiken om de weg naar De Bron van het  bestaan te verkennen.

​Het werk begint nu. Het is cruciaal om niet passief te wachten op een wonder, maar actief en bewust met een open hart en geest door het leven te gaan. De "Staf" zal zich op het juiste moment openbaren, vaak door iets schijnbaar kleins als een woord, een geluid of een gesprek. Deze momenten kunnen een significante verschuiving in bewustzijn teweegbrengen.

Sta open voor deze veranderingen, omarm ze, en je zult jezelf op het pad vinden naar nieuwe inzichten en ervaringen, een nieuwe hemel en een nieuwe aarde ontdekkend.


​J.

In religies is profetie een boodschap van God of een bovennatuurlijke entiteit aan een persoon, vaak een profeet of orakel  genoemd. Profetieën, voorkomend in diverse culturen en geloven, bevatten instructies, wetten of kennis over de toekomst.  Ze worden op verschillende manieren onthuld, zoals via visioenen, dromen of direct goddelijk contact. Door de eeuwen  heen trekken deze profetische verhalen veel aandacht en kunnen ze aanleiding geven tot nieuwe religies. 

Daarentegen leerden groepen 'profetenzonen' te profeteren, ​bereikten extase en profetie door muziek (1 Samuel 10:5),  zoals Elisa die muziek vroeg voor profetie (2 Koningen 3:15). Soms werden profeten, zoals Amos, onverwachts geroepen  vanuit hun dagelijks werk (Amos 7:14). 

​De Joodse mystiek, met zijn wortels in de tijd van de Bijbelse Israëlieten, heeft een rijke en diverse geschiedenis.
Bekend onder vele namen door de eeuwen heen, is de Kabbala nu de meest bekende vorm ervan. De Kabbala leert dat er  geen vervanging is van oud door nieuw; hedendaagse vormen bevatten alle voorgaande versies in zich. 

Deze leer benadrukt de continuïteit en integratie van spirituele kennis. De profetische of extatische Kabbala, bekend om  zijn diepe  mystieke ervaringen, bewaart elementen van oude profetentradities. ​In de Kabbala is profetie niet slechts een 
bovennatuurlijke openbaring, maar ook een resultaat van diepgaande spirituele praktijk en ontwikkeling. 
Vanuit deze traditie worden profeten vaak gezien als mensen die zich via rigoureuze training en studie hebben ontwikkeld  tot hun rol. Dit contrasteert met het idee dat profetie louter een onverwachte, goddelijke ingreep is. 
Een sleutelconcept hierbij is het ontwikkelen van een ruimer en breder bewustzijn, wat essentieel wordt geacht voor het  bereiken van profetische staten. De geschiedenis van de 'profetenzonen' en hun scholen in oude tijden illustreert dit.

​Profetie en voorspelling zijn in de Kabbala niet het primaire doel, maar eerder een neveneffect van de ontwikkeling van  het bewustzijn. Wanneer men streeft naar profetische vaardigheden voor persoonlijk gewin, kan dit de groei van het  bewustzijn juist hinderen, omdat ware spirituele ontwikkeling zelfloosheid en diepere inzichten vereist.

​Een essentieel aspect van spirituele oefening in de Kabbala is de studie en toepassing van de Heilige Taal, het  Hebreeuws. De rijkdom en symboliek van  deze taal bieden bijzondere mogelijkheden voor het communiceren en  doorgronden van spirituele ervaringen. Deze aanpak van profetie en voorspelling is te vergelijken met moderne technologieën als Large Language Models, Deep Learning en andere kunstmatige intelligentie ontwikkelingen. 
​Net zoals deze technologieën complexe data analyseren en interpreteren, zo opent de diepgang van de Heilige Taal  deuren naar geavanceerdere vormen van spirituele  communicatie en inzicht. 
​
De Kabbalistische benadering van profetie en voorspelling, diep geworteld in de mystieke tradities, biedt een uniek  perspectief op onze spirituele groei en intellectuele ontwikkeling. Deze oude methoden, doordrenkt van wijsheid en inzicht,  kunnen beschouwd worden als geavanceerd en relevant, zelfs in onze moderne tijd. Er ontvouwt zich een visie waarbij deze eeuwenoude kennis naadloos aansluit bij moderne technologieën zoals AI, wat bijdraagt aan een dieper begrip van de werkelijkheid en de rol van mensen als medescheppers van het universum. Zo vormt de samenvloeiing van traditionele en hedendaagse kennis een lichtbaken voor de toekomst. 

​J.

​In onze zoektocht naar vervulling en geluk stuiten we vaak op een intrigerend fenomeen: zodra we iets bereiken of 
verkrijgen waar we naar verlangden, lijkt het al snel zijn glans en waarde te verliezen. Deze ervaring, in de volksmond 
uitgedrukt als "het nieuwe is eraf", is niet slechts een alledaagse observatie, maar ook een onderwerp van diepgaande 
psychologische en spirituele betekenis. 

Ze benadrukken een universele menselijke ervaring, die zowel een psychologische als spirituele dimensie heeft, en 
nodigen ons uit om dieper na te denken over de ware aard van onze verlangens en de zoektocht naar betekenis en voldoening in ons leven.

​De Vijf Ontwikkelingsniveaus van de Wil in de Kabbala en het Fenomeen van 'Het Nieuwe is Eraf'

In de Kabbalistische traditie wordt de menselijke wil gezien als een entiteit die zich ontwikkelt door vijf verschillende niveaus, variërend van puur egoïstische verlangens tot de hoogste vormen van altruïsme. Deze niveaus zijn:

1. Ontvangen om te ontvangen: Dit is het meest basale niveau, waarbij de wil gericht is op het direct bevredigen van 
persoonlijke verlangens zonder rekening te houden met anderen.
   
2. Geven om te ontvangen: Op dit niveau geeft men om iets terug te krijgen, waarbij de actie van geven nog steeds 
zelfgericht is.
   
3. Ontvangen om te geven: Hier ontvangt men met de intentie om anderen te helpen, waarbij het ontvangen een middel 
wordt om altruïstische doelen te bereiken.
   
4. Geven om te geven: Dit niveau kenmerkt zich door onbaatzuchtig geven, zonder enige verwachting van wederdienst.
   
5. Onvoorwaardelijk geven (Hitbatloet): Dit is de hoogste vorm van geven, een staat van 'bewuste nederigheid', waarbij 
men volledig gericht is op het welzijn van anderen zonder enige eigenbelang.

Deze niveaus weerspiegelen de evolutie van de menselijke wil van egoïsme naar altruïsme. Belangrijk is dat bij het 
bereiken van een hoger niveau, de lagere niveaus nog steeds aanwezig blijven. Dit betekent dat zelfs wanneer iemand het 
niveau van 'ontvangen om te geven' bereikt, de basale wil van 'ontvangen om te ontvangen' nog steeds actief is en 
beïnvloedt hoe men vervulling ervaart. 

Het fenomeen van 'het nieuwe is eraf' kan in deze context worden gezien als een manifestatie van de groeiende wil. 
Wanneer we iets nieuws verkrijgen, of het nu een materieel object is of een immateriële prestatie, begint het al snel zijn 
glans te verliezen, niet omdat het object zelf minder waardevol wordt, maar omdat onze wil groeit en meer verlangt. 
Dit is een natuurlijk gevolg van de 'Wil om te Ontvangen' die actief blijft en zich uitbreidt bij het ontvangen van 
vervulling.

De Kabbala suggereert een manier om met dit fenomeen om te gaan. Wanneer men het gevoel heeft dat 'het nieuwe eraf 
is', is het belangrijk om te reflecteren op de aard van onze wil en verlangens. 
​Door ons bewust te worden van de verschillende niveaus van onze wil, kunnen we leren om onze verlangens op een meer 
bewuste en vervullende manier te sturen, en te zoeken naar manieren om vernieuwing te vinden in plaats van vervanging. 
Dit proces van zelfreflectie en bewustwording kan ons helpen om een dieper begrip van onszelf te ontwikkelen en ons te  leiden naar persoonlijke groei en spirituele ontwikkeling. 

​J.